Infectieziekte in top-10 van alle doodsoorzaken ter wereld
Tuberculose (TB) is de meest dodelijke infectieziekte ter wereld, die nog steeds ongeveer 4.500 mensen per dag het leven kost. Reden genoeg voor de wereldleiders om eind september tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties speciale aandacht aan TB te besteden. “Infectieziektebestrijding staat zelden op de agenda”, vertelt Frank Verreck, verantwoordelijk voor het tuberculose-onderzoek bij BPRC. “Alleen hiv en ebola zijn al eens onderwerp geweest van een high-level meeting bij de VN. Dat TB nu op het hoogste niveau werd besproken, zegt genoeg over het belang en de urgentie van dit thema.”
Dankzij de VN-verklaring maken overheden hopelijk de nodige middelen vrij voor TB-bestrijding. Beleid en geld is namelijk hard nodig ter stimulering van onderzoek en ontwikkeling van nieuwe instrumenten voor preventie, diagnose en behandeling.
Vijfentwintig jaar nadat de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) tuberculose uitriep tot een 'global emergency', boekt de wetenschap voortgang op diverse terreinen, maar de ontwikkeling van verbeterde preventie en behandelmethodes verloopt traag. "De ziekte is complex en ook gebrek aan geld voor meer onderzoek en ontwikkeling speelt ons parten”, zegt Frank Verreck. “TB is een armoede-gerelateerde ziekte. Vandaar dat de aandacht en inbreng van de farmaceutische industrie over het algemeen beperkt is. Daarom is het een goede zaak dat de publieke sector aangeeft dat we samen de schouders onder TB moeten zetten.”
Ruim 1,5 miljoen dodelijke slachtoffers per jaar
Tuberculose – vroeger bekend als de tering – lijkt voor veel Nederlanders ‘iets van vroeger’. Een 'ver-van-mijn-bed'-aangelegenheid. In tegenstelling tot hiv-besmetting is TB een ziekte zonder gezicht. In onze westerse samenleving komt het weinig voor. Hoe beter de leefomstandigheden en gezondheidszorg, des te kleiner de kans op actieve tuberculose. In Nederland zijn ongeveer duizend nieuwe gevallen per jaar. En een TB-uitbraak wordt in Nederland, mede dankzij een goede infrastructuur snel de kop ingedrukt. Aan deze infectieziekte overlijden, hoeft zeker in hoge-inkomenslanden niet. De realiteit is echter ook dat in minder dan twintig seconden iemand ter wereld sterft aan de gevolgen van tuberculose. Dat zijn meer dan 1,5 miljoen mensen per jaar.
Aan de grens van Europa
"TB ís met medicijnen te behandelen", benadrukt Frank. “Dat is het positieve verhaal. Maar eigenlijk werken die middelen betrekkelijk slecht. Anders dan bij de meeste bacteriële infecties, moeten antibiotica bij TB zes maanden (!) of zelfs langer worden ingenomen. En ook dan nog is volledige genezing niet altijd gegarandeerd. De bijwerkingen van deze middelen zijn soms ernstig."
Zeker in landen waar de levensstandaard en de gezondheidszorg niet zo goed zijn als bij ons, is langdurige trouw aan deze antibioticum-therapie niet zo vanzelfsprekend. Het gevaar dat de bacteriën ongevoelig (resistent) worden voor antibiotica, ligt dan altijd op de loer. "Deze antimicrobiële resistentie (AMR) vormt een enorme uitdaging. Verontrustend genoeg komt antibioticum-resistente tuberculose het vaakst voor aan de oostelijke rand van Europa, onder andere in de Baltische Staten en Rusland. Deze dreiging staat dus letterlijk met één voet in Europa. Nieuwe antibiotica en alternatieve therapieën zijn dringend nodig."
Voorkomen is beter dan genezen
Om de cirkel van besmetting, ziekte en verdere verspreiding te doorbreken, is voorkomen beter dan genezen. Het inmiddels bijna honderd jaar oude vaccin Bacille Calmette-Guérin, kortweg BCG, wordt in vele nationale vaccinatieprogramma's aan pasgeborenen gegeven. BCG redt daarmee naar schatting ruim honderdduizend kinderlevens per jaar, maar op latere leeftijd schiet BCG te kort. En de epidemie duurt voort.
Laboratoria over de hele wereld hebben zich op TB-vaccin-onderzoek gestort. Ook het BPRC draagt zijn steentje bij. Frank: "Klinisch onderzoek naar de werking van nieuwe vaccins in de mens is kostbaar en traag. De 'veldcapaciteit' is een beperkende factor. Bovendien is experimentele infectie van mensen met deze ernstige ziekte en haar moeizame behandeling vooralsnog uitgesloten. Anders dan in dierproeven zijn de complexe interacties tussen de gastheer met zijn afweersysteem en de ziekteverwekker met zijn ontsnappingsmechanismen nog niet na te bootsen. Wij proberen de werkzaamheid van het BCG-vaccin onder gecontroleerde omstandigheden te verbeteren. Daarbij onderzoeken we welke elementen van het afweersysteem een doorslaggevende rol spelen.”
Internationale tuberculose-conferentie in Den Haag
De aandacht voor de strijd tegen TB krijgt na de Algemene Vergadering van de VN al snel een concreet vervolg, in de vorm van de 49th Union World Conference on Lung Health (24 t/m 27 oktober) in Den Haag. Ongeveer vierduizend experts uit meer dan 125 landen komen dan samen in het World Forum. Voorafgaand aan dit congres organiseert het Nederlands tuberculosefonds (KNCV-TB) in samenwerking met andere partijen, de TBScience2018. Dit wetenschappelijk congres beslaat drie belangrijke gebieden: TB-diagnostiek, TB-therapie en TB-vaccinatie. Over dat laatste onderwerp komen (onder anderen) onderzoekers van drie primatencentra aan het woord, waaronder Frank Verreck van BPRC. Zij vertellen over hun meest recente resultaten, die een belangrijke stap voorwaarts betekenen in het TB-vaccinonderzoek. Daarover later meer.