Preventieve vaccinatie is één van de meest doeltreffende en kostenbesparende strategieën in de gezondheidszorg. Voor de bestrijding van tuberculose (tbc) hebben we dit jaar op de kop af, al een eeuw het zogeheten BCG-vaccin tot onze beschikking. Het bespaart daarmee veel ellende en vooral kinderlevens. Maar deze 'jubilaris' faalt helaas bij het terugdringen van ernstige longtuberculose in (jong-)volwassenen, waardoor tbc alleen het huidige covid boven zich vindt in de lijst van meest bedreigende infectieziekten ter wereld.
Tal van onderzoekersgroepen bijten zich vast in de opdracht om het huidige tbc-vaccin te verbeteren. BPRC draagt een steentje bij en onderzoekt onder andere hoe alternatieve vaccinatieroutes de werking van BCG kunnen vergroten.
Hoe werkt het? Correlaten van bescherming
In eerder onderzoek hadden wetenschappers van BPRC al vastgesteld dat vaccinatie met BCG via de luchtwegen (mucosaal) betere bescherming biedt dan wanneer het, zoals gebruikelijk via de huid wordt ingespoten. Daarbij bleek de immuniteit, met name in de luchtwegen een setje unieke eigenschappen te hebben die zouden kunnen verklaren waarom die mucosale vaccinatiestrategie beter blijkt te werken.
Als je precies weet hoe een vaccin zijn beschermende werk doet, dan kun je dat in de kliniek handig gebruiken om in een vroeg stadium in te schatten of je vaccinatieprogramma het gewenste effect zou kunnen hebben. Je meet dan gericht welke immuunfactoren van belang zijn voor de bescherming (de correlaten van bescherming) en je hoeft geen toevallige infectie af te wachten. Je hebt dan sneller je resultaat uit klinische testfases en hopelijk sneller een remedie tegen ziekte en sterfte. Vaak is de hoeveelheid specifieke antistoffen in het bloed een goede maat, maar bij tuberculose lijkt dat niet belangrijk en kun je hiermee dus niet de bescherming voorspellen. Immuunfactoren in de luchtwegen, zoals ze uit BPRC onderzoek naar voren kwamen, zijn weliswaar informatief, maar moeilijk toepasbaar in de kliniek.
Vervolgonderzoek recent gepubliceerd
In een vervolgonderzoek hebben we deze kwestie nader bestudeerd. Daarbij hebben we gekeken of er correlaten in de veel toegankelijkere bloedbaan te vinden waren of misschien wel in de huid. De huid wordt immers ook al in de tbc-diagnostiek gebruikt bij de Mantoux test.
De resultaten van dit onderzoek zijn nu afgerond en openbaar, en staan beschreven in twee papers die onlangs in Cell Reports Medicine zijn gepubliceerd. M Vierboom et al CRM 2021 en K Dijkman et al CRM 2021.
In de publicatie van Dijkman en haar collega's worden hun eerdere bevindingen door herhaling bekrachtigd. Daarnaast blijkt dat BCG veilig en effectief is in het uitlokken van díe afweerreactie die de verbeterde bescherming tegen tbc voorspelde. Voor de vooruitgeschoven vaccinkandidaat MTBVAC, die anders dan BCG van de menselijke tuberculose bacil zelf is afgeleid, geldt hetzelfde.
Helaas bleek deze versterkte afweer niet af te lezen uit bloedonderzoek, en ook niet uit de huidreactie of de lokale lymfeknoopreactie. Op dat vlak blijft verder speurwerk noodzakelijk. Interessant genoeg vonden we wel aanvullende en kenmerkende eigenschappen van effectieve antistoffunctie en T celgeheugen.
Deze bevindingen passen bij een steeds sterker wordend beeld dat de afweer tegen tbc zich niet alleen centraal, maar vooral lokaal, in de luchtwegen, organiseert. Ze stimuleren ons deze processen nader te onderzoeken om op een dag met nieuwe (preventieve) behandelingen tuberculose verder terug te kunnen dringen.